Olupina sa Antikitere
Oktobra 1900. godine nađena olupina teretnog broda kod grčkog ostrva Antikitera. Veruje se da je brod potonuo 80-tih godina pre nove ere i da je prevozio rimski ratni plen iz Prvog mitridatskog rata. U olupini broda je nađena veća količina novca, bronzanih i mermernih statua, grnčarije, staklenih predmeta, nakita. Smatralo se da su od izuzetnog značaja bronzane statue, glava filozova i antikiterski Efeb. Bronzane statue iz perioda stare Grčke su izuzetno retke, jer je u kasnijim periodima bila česta praksa recikliranja bronze. Skoro dve godine niko od arheologa se nije obazirao na parče korodirane bronze sa zupčanikom. Kasnije je istraživanja olupine vršio Žak Kusto 1974. godine kao i Woods Hole Oceanographic Institution 2012. godine.
Mehanizam, pronalazak, osnovni opis
Maja 1902. godine primećeno je da se jedan od bronzanih predmeta raspao i da u sebi sadrži veći broj zupčanika. Početna ideja je bila da je u pitanju primitivan časovnik. Ubrzo se došlo do ubeđenja da je mehanizam isuviše napredan za period olupine i da je iz kasnijeg doba. Prva ozbilјna istraživanja započeo je Derek John de Solla Price 1951. godine. Nađeno je nekih 30 zupčanika mehanizma, a veruje se da ih je bilo oko 40. Mehanizam je bio u drvenoj kutiji dimenzija 326 mm×164 mm×48 mm. Na prednjoj strani mehanizma nalaze se dva prstena i dve kazalјke. Zadnja strana je sigurno imala dva velika brojčanika i dva mala brojčanika. Prednju i zadnju stranu su štitili drveni poklopci na kojima su bile limene ploče sa ugraviranim uputstvom za upotrebu mehanizma.
Metonski i Kalipov ciklus
Metonski ciklus je period od oko 19 godina. Bitan je jer je skoro najmanji celobrojni zajednički sadržilac sunčanih godina i sinodičkih meseci. Narodi starog sredozemlјa su računali godine prema Suncu, a mesece prema Mesečevim menama. Efekat toga je da bi tokom vremena isti meseci padali u različita godišta doba. Na početku svakog Metonskog ciklusa bi se meseci vratili na svoje mesto. Kalipov ciklus je još bliži celobrojnom NZS-u sunčanih godina i sinodičkih meseci, traje 76 godina, može se podeliti na četiri Metonska ciklusa.
Saroski i ekseligmoski ciklus
Saroski ciklus ili saros je period vremena za koji će se ponoviti skoro pa isto pomračenje Sunca ili Meseca. Trajanje ciklusa je oko 18 godina, ali nije ceo broj dana. Svakim ciklusom pomračenje kasni za po osam sati. Zbog toga je uvedem ekseligmos, koji je ciklus koji se sastoji od tri sarosa i traje oko 54 godine. Svakog ekseligmosa će se pomračenje skoro potpuno isto ponoviti.
Prednja strana
Na prednjoj strani se nalazi spolјašnji brojčanik sa 356 dana egipatske sunčane godine. Dani su grupisani u mesece i dane koji se nalaze van meseci. Takođe se nalazi i unutrašnji brojčanik koji pokazuje znake zodijaka. Kazalјka Sunca pokazuje njegov položaj i određuje dan u godini. Kazalјka Meseca pokazuje njegov položaj i svojom rotacijom trenutnu Mesečevu menu, brzina njenog okretanja nije linearna i sinhrona je sa pomeranjem Meseca na nebu. Postoji nekoliko teorija o tome da li je bilo dodatnih kazalјki na brojčanicima i kako su se one kretale. Neki naučnici tvrde da su bile kazalјke sa svih pet tada poznatih planeta koje bi pokazivale položaj planeta na određeni dan. Drugi veruju da bi mogle da postoje kazalјke za Mars i Veneru.
Zadnja strana
Gornji veliki brojčanik zadnje strane je pokazivao trenutni položaj u Metonskom ciklusu. Pored njega sa leve strane je bio mali brojčanik koji je pokazivao položaj trenutnog Metonskog ciklusa u Kalipskom ciklusu. Takođe je postojao sa desne strane i olimpijski brojčanik koji je pokazivao položaj trenutne godine u godinama olimpijade. Donji veliki brojčanik pokazuje trenutni položaj u saroskom ciklusu dok mali donji brojčanik pokazuje položaj trenutnog saroskog ciklusa u ekseligmosu. Sami veliki brojčanici su spiralni a podeoci meseci nisu jednake dužine. Ovim se postigla korekcija trajanja, jer grčki meseci traju 29 i 30 dana. Gornji veliki brojčanik je izdelјen u 235 ćelija i pokazuje 19-togodišnji period, a u svakoj ćeliji su upisana imena meseca. Olimpijski brojčanik je podelјen u četiri oblasti u kojima su označene godine kada se koje igre održavaju. Spomenute igre su Istmijske, Olimpijske, Nemejske, Naa igre, Pitijske igre i jedne do sad nedešifrovane. Saroski brojčanik ima 223 ćelije i predviđa pomračenja Sunca i Meseca kao i doba dana u kome se očekuje pomračenje.
3D model uradio Tony Freeth
Konstrukcija
Sama konstrukcija nije do sada u potpunosti poznata. Pronađeno je 30 zupčanika a veruje se da je njihov broj bio oko 40. Mehanizam u sebi sadrži diferencijal što mu omogućava da sabira rotacije zupčanika koji rotiraju različitim brzinama. Takođe sadrži zupčanike montirane van centra čime se postiže simulacija kretanja Meseca. Veruje se da ovaj mehanizam nije unikatan i da je verovatno deo manje serije. Na mehanizmu nema tragova naknadne dorade, popravki i prepravki. Veruje se da je idejno rešenje mehanizna napravio neki od filozofa Hiparhove škole na Rodosu a da je samu fizikču konstrukciju izvršio zanatlija.
Namena
Nјegova namena nije u potpunosti jasna. Neke ideje su da je u pitanju prenosni planetarijum, astrolab ili navigacioni računar za brodove. Zbog krhkosti samog uređaja je ideja navigacionog računara brzo odbačena. Jedna od mogućih namena je računar za izračunavanje horoskopa. Zna se da su se u vreme tog uređaja grci bavili istraživanjima astrologije i da je ona kao „nauka“ bila popularna i u Rimu. To daje kredibilitet ideji da je možda u pitanju skupocena igračka ili statusni simbol za nekog rimskog bogataša. Sama upotreba mehanizma je relativno prosta: Sa strane je bila ručica čijim okretanjem bi mehanizam radaio. Koristeći je, može se mehanizam postaviti na određen datum i videti položaj Sunca, Meseca, planeta.
Istorijski značaj
Ovo je najstariji do sada pronađeni analogni računar i najstarija precizna računska mašina. Ciceron je u svojim delima opisivao slične uređaje, a Pindar je u svojim delima spominjao slične aparate. Neka od ovih dela su smatrana za starovekovnu naučnu fantastiku. Ovaj uređaj dosta govori o tehnološkom nivou koji je dostignut u doba stare Grčke, pošto se slične naprave neće pojaviti skoro do 16. veka.
Autor: Kostić Andreja
Priredio: Miroljub Zahorjanski